Náð sé með ykkur og friður frá Guði föður og Drottni, Jesú Kristi. Amen.
Einu sinni var ég spurður að því, í sambandi við árlegar vettvangsferðir skólabarna í kirkjuna í samfélagsfræðslu á aðventunni, hvort virkilega væri nauðsynlegt að segja þetta jólaguðspjall á hverju ári. Það kynnu það orðið allir og litlu við það að bæta sem nú þegar hefði verið sagt og skrifað um það í gegnum aldirnar.
Það er erfitt að loka augunum fyrir því að þessi spurning er ekki algerlega út í hött. Og sjálfur skal ég viðurkenna að í byrjun desember fór ég að velta því fyrir mér hvernig ég gæti ávarpað ykkur hér í dag og talað í þriðja sinn í sömu kirkjunni út frá sama textanum á þessum sama degi og sagt eitthvað sem ekki væri endurtekning á því sem ég sagði síðast eða þarsíðast. Það er ekki eins og sagan hafi breyst eitthvað í millitíðinni.
En þá fékk ég helgimynd inn um bréfalúguna hjá mér.
Helgimyndir trúararfsins
Helgimyndir okkar eru auðvitað ekki heilagar í sjálfum sér. Heilagleiki þeirra er fólginn í myndefninu og merkingu þess fyrir okkur, ekki í málningunni, striganum eða hverju sem það er sem myndin er úr, að minnsta kosti ekki samkvæmt lúterskum skilningi. Aðrir líta ekki endilega svo á og þekkt eru, einkum í austurkirkjunni en líka víða hjá kaþólskum, íkon og helgimyndir sem eru beinlínis heilagar. Því er trúað að blessun hvíli á þeim og jafnvel er farið með þær í skrúðgöngur um borgir og þorp þannig ekki er laust við að upp í huga okkar, sem þetta er framandi fyrir, komi myndir af skurðgoðadýrkun.
En hver sem skilningur okkar er þá breytir hann því ekki að helgimyndin eða íkonið er alþekkt fyrirbæri sem hefur sterka stöðu í trúararfi allra kristinna manna, þótt hún geti verið missterk eftir kirkjudeildum.
Margar þessara mynda eru mikil listaverk, hlaðnar táknum sem skírskota til persónu og sögu þeirra sem myndin er af og litavalið er gjarnan líka hlaðið merkingu. María mey er til dæmis ævinlega sýnd klædd í blátt, en sá litur táknar hreinleika, kyrrð og fegurð. Og svo er heilagt fólk auðvitað með geislabaug. Hann táknar ljós náðarinnar sem Guð hefur úthellt yfir hina helgu persónu.
Helgimyndin sem ég fékk inn um bréfalúguna var greinilega Maríumynd. Hún sýndi unga konu, að vísu ekki bláklædda en á sterkum, bláum bakgrunni og með geislabauginn á sínum stað. Þegar ég skoðaði táknin í myndinni nánar sá ég reyndar að í hendinni hélt hún á perlufesti og að geislabaugurinn var hlaðinn munaðarvöru; farsímum og varalitum. Þetta var forsíðan á Jólagjafahandbók Kringlunnar árið 2019.
Grynnstu viðbrögðin
Ég skal gangast við því að mín fyrstu viðbrögð voru að vera misboðið. Mér sárnaði þessi afskræming þess sem mér er heilagt. Að á fæðingarhátíð hans sem kom í heiminn sem blásnautt barn við ómennskar kringumstæður, hans sem fæddist í gripahúsi eins og hver annar búpeningur og var lagður í jötu, ílát fyrir skepnufóður … að á hátíðinni þegar við minnumst þess að Guð kom okkar til sem maður sem samfélagið hafði ekki rúm fyrir en kom fram við eins og skepnu, sem manneskja svipt mennsku sinni af meðbræðrum sínum, skuli slíkri afskræmingu á mynd hinnar helgu guðsmóður vera troðið inn á heimili mitt – ekki sem ádeila á efnishyggjuna og velmegunarbrjálæðið, sem mörgum finnst hafa drekkt merkingu jólahátíðarinnar, heldur blákalt til að reyna að selja mér farsíma og varaliti í tilefni hennar.
Nöturlegustu framtíðarhrollvekjur um siðfirrt neyslusamfélög gætu að mínum dómi ekki dregið upp afdráttarlausari og ljótari mynd af gagnrýnislausri tilbeiðslu efnishyggjunnar.
Þetta býður auðvitað upp á magnaða heimsósómaprédikun þar sem hægt er að setja sig í stellingar siðapostulans og benda vandlætingarfingri á firringu nútímaþjóðfélagsins sem glatað hefur tengslum sínum við hin raunverulegu verðmæti og megnar ekki að sýna gömlum og góðum gildum lágmarksvirðingu, hvað þá tilhlýðilega lotningu.
En ég held að ráðlegt sé að láta slíkt ógert. Bæði er slíkt tal óskaplega gelt og leiðinlegt og auk þess er það sennilega frekar til þess fallið að teikna þann sem þannig talar upp sem einhvern andlegan steingerving úr fortíðinni án nokkurra tengsla við raunveruleika samtímans en að fá einhvern til að hugsa sinn gang.
Þjóðfélagssjálfan
Ég held að nær væri að staldra við og horfast með opnum huga í augu við þá þjóðfélagssjálfu sem þessi mynd er.
Því það er það sem hún er.
Við skulum alveg horfast í augu við það að hugmynd sem þessi verður ekki til í einhverju menningarlegu tómarúmi. Hún er afurð umhverfisins þar sem hún sprettur fram. Einhvers staðar var einhver sem fannst þetta sjálfsögð og smart aðferð til að auglýsa munaðarvarning og honum eða henni fannst það vegna þess að hann eða hún varð að manneskju í umhverfi sem ekki kom fyrir neins staðar í hausnum á honum eða henni eða hjartanu neinu sem mælti gegn því að fara þessa leið. Við erum öll afurð samfélags okkar og umhverfis.
Og það var ekki bara einhver einn einstaklingur úti í bæ sem fékk þessa hugmynd og hrinti henni í framkvæmd. Ímyndarherferð af þessari stærðargráðu kostar stórfé, hún er fjárfesting og kemur sem slík fyrir margra sjónir áður en samþykkt er að ýta henni úr vör. Og hafi einhver einhvers staðar í öllu því ferli sagt eitthvað á borð við: „Hér er verið að skrumskæla nokkuð sem ekki ætti að skrumskæla og alls ekki í þessum augnamiði“ þá hefur það sjónarmið greinilega þurft að lúta í lægra haldi fyrir hinum sem sáu ekkert athugavert við framsetninguna.
Sjálfsagt má færa fyrir því rök að allur þorri almennings hafi ekki litið svo á að hér væri um neina helgimynd eða skrumskælingu á táknum úr trúararfi kristindómsins að ræða. Kannski sáu langflestir bara fallega mynd af fallegri konu í fallegum, sterkum litum – því það er þessi mynd vissulega. Kannski er það bara vegna starfs míns og menntunar sem ég þekkti strax fyrirmyndina, kom strax auga á hina menningarsögulegu tilvísun. En það breytir ekki þeirri staðreynd að hér er verið að setja neysluhyggjuna – auglýsingu fyrir munaðarvöru – inn í menningarsögulegan táknheim sem ætti, að mínum dómi, að vera algjör andstæða hennar.
Að klúðra tækifærinu
Við getum alveg fussað og sveiað yfir því, það er bara heilbrigt. En gerumst ekki sek um að láta þar við sitja, því þá gerist ekki neitt. Það hefur ekkert í för með sér. Klúðrum ekki tækifærinu. Tökum þessu frekar fegins hendi sem tilefni til að horfa rækilega í spegilinn.
Því þessi mynd er spegilmynd. Hún er að minnsta kosti tilraun til að endurspegla samfélagið sem henni er ætlað að höfða til; menningu þess, gildi og verðmætamat.
Erum við sátt við þessa mynd af okkur? Sýnir hún í raun það sem okkur er heilagt?
Er þetta íkon fyrir samtímann?
Er hið siðfirrta neyslusamfélag framtíðarhrollvekjunnar komið?
Eða særir þessi mynd okkur?
Sýnir hún okkur í ljósi sem við kunnum ekki við?
Er þetta sjálfan sem sýnir okkur eins og við viljum að okkar sé minnst eða myndum við vilja hafa eitthvað annað á henni en skartgripina okkar, græjurnar og förðunarvörurnar? Myndum við sætta okkur við að undirhakan og síðuspikið sæist á myndinni ef á henni væri líka eitthvað á borð við trú, von og kærleika? Mannúð og gjafmildi? Kannski eitthvað sem við lögðum af mörkum, ekki bara það sem við höfðum efni á.
Afskræming hvers?
Eða er myndin kannski röng? Er hún kannski jafnmikil afskræming á þjóðarsálinni, eins og hún er í raun og veru, og hún er á guðsmóðurinni?
Er hún ekki hin raunverulega helgimynd samtímans heldur örvæntingarfull tilraun neyslufíknarinnar til að fegra sjálfa sig og göfga, lauma því inn í undirmeðvitund okkar að hún sé falleg með geislabaugi fullum af ljósi náðarinnar, farsímum og varalitum á bláum bakgrunni hreinleika og fegurðar?
Sýnir hún ekki raunverulegt gildismat okkar heldur gildismatið sem er verið að reyna að selja okkur?
Er þessi mynd kannski merki um dauðateygjur neysluhyggjunnar? Fjörbrot hennar? Öfgarnar sem hún er reiðubúin til að ganga út í til að berjast fyrir áframhaldandi tilveru sinni, taumlausa tilbeiðsluvæðingu sjálfrar sín?
Ég ætla að leyfa mér að vera bjartsýnn á að svo sé.
Innistæða fyrir von
Kynni mín af ungu fólki gefa mér ástæðu til þess. Þar verð ég ekki var við þau gildi sem þarna er verið að upphefja. Ég tel mig hafa ástæðu til að ætla að ungt fólk upp til hópa geri sér grein fyrir því að hömlulaust neyslubrjálæði undanfarinna kynslóða er það sem einna helst mun skerða lífsgæði þess í framtíðinni. Að það verða þau sem sitja uppi með reikninginn fyrir ofneyslu þeirra sem á undan fóru.
Ungt fólk gerir sér upp til hópa grein fyrir mikilvægi þess að við breytum um hátt. Að við förum að umgangast reikistjörnuna okkar af virðingu og skilningi á því að auðlindir hennar eru takmarkaðar og sumar hverjar nánast gengnar til þurrðar. Að linnulaus matar- og fatasóun, jarðefnaeldsneytisbrennsla, óvistvænt glingur og einnota plast er ekki bara skaðlegt vistkerfinu heldur sálarlífi einstaklinganna líka.
Gömul og góð gildi á borð við hófsemi og nýtni eru að skjóta rótum í hugarfari og gildismati ungu kynslóðarinnar, sumpart auðvitað af illri nauðsyn. Hófsemi og nýtni … tvennt sem auðvitað er eitur í beinum þeirra sem byggja auðsöfnun sína og allsnægtir á neyslufíkn fjöldans og tókst að selja okkur þá hugmynd að það væri fínasta afþreying að kaupa sér einnota óþarfa.
Og viðbrögð þeirra eru … helgimynd af öllu sem ekki er hófsemi og nýtni.
Að gera sér dagamun
Það er gott að gera sér dagamun. Það er gaman að gleðja fólkið sitt með fallegum gjöfum og gera vel við sig og það í mat og drykk. Það er ekkert ljótt eða ósiðlegt við það sem slíkt. Og það er ástæða til að fagna því að mikill meirihluti þjóðarinnar skuli geta leyft sér það, en nýleg könnun sýnir að 90% Íslendinga hafa efni á að halda jól.
Sama könnun sýnir því – óhjákvæmilega – að tíundi hver Íslendingur hefur ekki efni á því.
Og við skulum ekki gleyma því að við kristnir menn höldum jól til að fagna því að Guð gerðist maður sem bjó með okkur fullur náðar og sannleika og að hann, sem var vegurinn, sannleikurinn og lífið, kom til okkar sem blásnautt barn. Barn sem í dag væri þessi eini af tíu, ekki einn af hinum níu.
Og þess vegna held ég að það sé fyllsta ástæða til að lesa jólaguðspjallið á hverju ári. Í ár til að sjá hina óbrengluðu mynd af guðsmóðurinni, bláfátæku unglingsmóðurinni sem samfélagið gerði að fæða barnið sitt við aðstæður sem voru ekki við hæfi manna heldur húsdýra. Maríu, klæddri í tötra, með engan fallegan, bláan bakgrunn heldur nöturlegan fjárhúsvegg og geislabaug úr ljósi náðar Guðs, lausum við farsíma og varaliti.
Dýrð sé Guði föður og syni og heilögum anda. Svo sem var í upphafi er og verður um aldir alda. Amen.
Gleðileg jól.
Prédikun flutt í Laugarneskirkju við aftansöng á aðfangadag 2019
Færðu inn athugasemd